محمد بن احمد بن على قمی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن احمد بن علی بن حسن قمی |
| لقب | اِبْن شاذان |
| تاریخ تولد | حدود ۳۳۵ق |
| تاریخ وفات | حدود ۴۲۰ق |
| محل دفن | - |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابن قولویه، احمد بن حسن نیشابوری و ابن مامویه اصفهانی |
| شاگردان | ابوالفتح کراجکی، نجاشی و شیخ طوسی |
| تألیفات | مائة منقبة و بستان الکرام |
محمد بن احمد بن علی بن حسن (حدود ۳۳۵ - حدود ۴۲۰ق) معروف به ابن شاذان، فقیه و محدث امامی در قرن چهارم و پنجم قمری بود. او برای تحصیل علوم اسلامی به شهرهای بغداد، کوفه، ری و مکه سفر کرد و از ابن قولویه، احمد بن حسن نیشابوری و ابن مامویه اصفهانی بهره برد. ابوالفتح کراجکی، نجاشی و شیخ طوسی از شاگردان او بودند. علمای رجال شیعه و اکثر اهل سنت وی را ثقه می‌دانند. مائة منقبة و بستان الکرام از آثار اوست.
زیست نامه
درباره تاریخ و محل تولد و وفات ابن شاذان اطلاع دقیقی در دست نیست، گفته شده که او در ۳۷۴ق در کوفه استماع حدیث کرده و در ۴۱۲ق در مکه مجلس درس داشته است.
احمد بن علی، پدر محمد، از محدثان و به قول نجاشی، شیخ امامیه در روزگار خود و مادرش خواهرزاده ابن قولویه، از مشایخ بزرگ امامیه بوده است. اطلاق نسبت «کوفی» به ابن شاذان نخستین بار در امل الآمل حر عاملی دیده شده و سپس به پیروی از آن در منابع بعدی آمده است. و نجاشی این نسبت را مربوط به پدر ابن شاذان دانسته است.
سفرهای علمی
محمد بن احمد، به بغداد، کوفه، ری، نیشابور و مکه سفر کرد. ابن شاذان، با توجه به برخی از قراین در فاصله بین سال‌های ۳۵۲ تا ۳۵۵ق در بغداد بوده و به فراگیری حدیث و احتمالاً دیگر علوم اسلامی اشتغال داشته است.
ابن شاذان در آغاز جوانی از پدرش و دایی مادرش، ابن قولویه که در آن زمان ساکن بغداد بودند، بهره گرفت و گاه برای استماع حدیث به حومه بغداد چون محمدیه و رصافه آمد و شد می‌کرد.
او در سفر به کوفه |(حدود ۳۷۴ق)، از ابن سختویه و صرام نیشابوری بهره جست. ابن‌شاذان در مسافرت به ری از ابوالحسن احمد بن حسن رازی و احمد بن حسن نیشابوری که او نیز در ری مسافر بوده، استفاده کرد. او در نیشابور از ابن مامویه اصفهانی حدیث شنیده است.
ابن شاذان پس از این دوره مسافرت، به بغداد بازگشته و در فاصله سال‌های ۴۰۸ تا ۴۱۲ق بین ورود شیخ طوسی به بغداد و سفر وی به مکه با او ملاقات داشت. ابن شاذان پس از مدتی اقامت در بغداد به مکه سفر کرد و در ۴۱۲ق در آنجا مجلس درس دایر ساخت.
مشایخ
کراجکی در کتاب کنزالفوائد ۶۵ نفر را نام برده که ابن‌شاذان با آنان ارتباط علمی داشته است. از آن جمله می‌توان از ابوغالب زراری، تلعکبری، ابن عیاش جوهری، ابوالمفضل شیبانی و شیخ صدوق نام برد. بعضی با تکیه بر دو سند از کتاب مائة منقبة، ابن عقده (د ۳۳۳ق /۹۴۴م) و محمد بن حسن بن ولید (د ۳۴۳ق /۹۵۴م) را نیز از مشایخ ابن شاذان شمرده‌اند، لیکن با توجه به تاریخ وفات آن دو و شرایط زمانی ابن شاذان و توجه به اینکه در موارد دیگری بین آن دو و ابن شاذان در روایت، واسطه وجود دارد، می‌توان نتیجه گرفت که در این دو سند، نام راوی واسطه ذکر نشده است.
شاگردان
- ابوالفتح کراجکی (د ۴۴۹ق /۱۰۵۷م) در مکه،
- نجاشی (د ۴۵۰ق /۱۰۵۸م) ظاهراً در بغداد،
- شیخ طوسی (د ۴۶۰ق /۱۰۶۷م) در بغداد،
- شریف ابوطالب زینبی،
- ابونصر احمد بن شهریار خازن،
- محمد بن علی بن محمد بن جعفر ادیب،
فعالیت‌های علمی
کراجکی، شاگرد ابن‌شاذان، اغلب از او با عنوان «شیخ فقیه» یاد کرده و این تعبیر در کلام برخی دیگر از شاگردان و راویان مستقیم یا غیر مستقیم ابن‌شاذان نیز به چشم می‌خورد. کراجکی متذکر شده که وی در حدیث عامه و خاصه دارای تقدمی مسلم و علمی ثاقب بوده. گفته شده او هم از نظر انتخاب حدیث و هم از نظر سعی در جمع‌آوری احادیث مناقب و نصوص از طرق عامه، از ابن عیاش در مقتضب الاثر و تألیفات دیگر او و ابوالمفضل شیبانی در «احادیث نصوص» آنان الهام گرفته است.
جایگاه
نجاشی و کراجکی برای وی طلب رحمت و رضایت الاهی کردند و کراجکی وی را ستوده است.مجلسی نیز با اتکا به ستایش‌های کراجکی و وحید بهبهانی و مامقانی با تکیه بر طلب رحمت نجاشی برای وی و نامیده شدن وی «فقیه» توسط کراجکی، حدیث او را حدیث حسن دانسته است.
خطیب خوارزمی، از علمای اهل سنت از وی با عنوان «امام» یاد کرده است، او و حافظ گنجی و جوینی در تألیفات خود احادیث وی را نقل کرده‌اند. ذهبی و ابن حجر احادیث مناقب او را مورد حمله قرار داده‌اند.
آثار
- مائة منقبة، که حاوی ۱۰۰ حدیث در مناقب ائمه(ع) بوده و بنای مؤلف بر آن بوده است که این احادیث را از طرق عامه (اهل سنت) جمع‌آوری کند. این کتاب به درخواست یکی از شاگردان یا دوستان ابن شاذان نوشته شده است
- رد الشمس علی امیرالمؤمنین. این کتاب را ابن شهر آشوب به وی نسبت داده است.
- بستان الکرام اول بار ابن حمزه طوسی در قرن ششم قمری این کتاب را به ابن شاذان نسبت داده و از جزء ۸۶ آن نقل حدیث کرده است.
- اجزاء روایات ابن شاذان که از حیث موضوع پراکنده بود و بخشی از این روایات را طوسی در امالی خود وارد کرده و بخشی دیگر را کراجکی در کنز الفوائد نقل کرده است.
- کتابی در صحت خبر صعود علی (ع) بر دوش پیامبر(ص) و شکستن بتها در جریان فتح مکه، این کتاب را تنها سید حسین بن ماعد (مساعد) حائری به ابن شاذان نسبت داده و افندی اصفهانی در مورد صحت این انتساب تردید کرده است.
از خدمات ابن شاذان طبق روش مرسوم آن روزگار روایت کتاب‌های گذشتگان است، از آن جمله:
- کتاب سلیم بن قیس هلالی،
- صحیفه سجادیه،
- کافی کلینی به روایت ابن قولویه که در مواردی با روایت موجود کافی تفاوت دارد،
- دو کتاب امالی،
- زاد المسافر تألیف پدر ابن شاذان،
- کتاب، مقتضب الاثر
- و دیگر کتب ابن عیاش جوهری.
پانویس
- ↑ ابن شاذان، ۱۸
- ↑ کراجکی، کنز، ۶۲، ۲۵۹؛ کراجکی، التفضیل، ص۲۵؛ ابن طاووس، الیقین، ص۱۳۲
- ↑ نجاشی، ص۶۲؛ ابن حجر، ۱/۲۳۴.
- ↑ کراجکی، کنز، ص۱۸۵، ۱۹۶، ۲۲۰؛ طوسی، امالی، ۲/۲۹۵، ۳۰۰.
- ↑ ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ افندی، ۵/۲۶؛ بهبهانی، ص۴۹۶.
- ↑ .۶۲ص
- ↑ ابن شاذان، ۱۲۸، آقابزرگ، طبقات، ۱۵۱
- ↑ ابن شاذان، ۸۴، ۱۶۱
- ↑ ابن شاذان، ۱۸
- ↑ ابن شاذان، ۱۲۷؛ ابن طاووس، جمال الاسبوع، ۱۳۶، ۱۴۲
- ↑ ابن شاذان، ۱۴۳
- ↑ ابن شاذان، جم؛ کراجکی، کنز، جم؛ طوسی، امالی، ۲/۲۹۴-۳۰۰، ۳۱۷؛ ابن طاووس، جمال الاسبوع، ۱۳۶، ۱۳۸، ۱۴۲، ۱۴۵؛ مجلسی، ۳۵/۱۰۹، ۱۱۱؛ آقابزرگ، طبقات، ۱۵۱؛ نیز نک: ابطحی، ۱۰-۱۴
- ↑ ابطحی، ۱۰، ۱۲؛ قس : ابن شاذان، ۷۱، ۱۴۸
- ↑ ابن شاذان، ۴۰؛ کراجکی، کنز ۶۳
- ↑ کراجکی، کنز، جم؛ کراجکی، التفضیل، جم
- ↑ نجاشی، ۶۲
- ↑ طوسی، امالی، ۲/۲۹۴-۳۰۰، ۳۱۷
- ↑ خوارزمی، المناقب، جم؛ گنجی، ۲۵۱، ۳۲۱؛ ذهبی، ۳/۴۶۶
- ↑ مجلسی، ۳۵/۱۰۹، ۱۱۱؛ آقابزرگ، طبقات، ۱۶۶
- ↑ خوارزمی، المناقب، ۲
- ↑ کراجکی، کنز جم؛ کراجکی، التفضیل، ۲۵؛ ابن شاذان، ۱۷؛ آقابزرگ، طبقات، ۱۵۱
- ↑ نک: نوری، ۳/۵۰۰
- ↑ در مورد «احادیث نصوص» شیبانی، نک: خزاز، جم
- ↑ نجاشی، ۶۲؛ کراجکی، کنز، جم؛ کراجکی، التفضیل، ۲۳، ۳۷، ۴۰
- ↑ مجلسی، ۱/۱۸؛ مامقانی، ۷۳؛ ابوعلی حائری، ۲۵۸
- ↑ خوارزمی، المناقب، مقتل الحسین، جم؛ گنجی، ۲۵۱، ۲۵۲، ۳۲۱؛ جوینی، جم؛ ابن طاووس، الطرائف، ۱/۱۱۷
- ↑ ذهبی، ۳/۴۶۷؛ ابن حجر، ۵/۶۲
- ↑ ابن شاذان، ص۱۸.
- ↑ معالم، ص۱۱۷، مناقب، ۲/۳۱۶.
- ↑ نک: ابن حمزه، ۷۹ الف.
- ↑ ۲/۲۹۴-۳۰۰، ۳۱۷
- ↑ ۶۳، ۱۵۱، ۱۵۲، ۱۹۶/ ۲۰۲.
- ↑ ج۵، ص۴۴۲.
- ↑ ابن شاذان، ص۱۲۴.
- ↑ آقابزرگ، طبقات، ص۱۵۱.
- ↑ کراجکی، کنز، ص۲۲۰؛ قس : مفید، ص۲۸۰؛ کلینی، «کتاب التوحیدِ» الکافی.
- ↑ نجاشی، ص۶۲.
- ↑ ابن شاذان، ص۳۷، ۴۷؛ قس : ابن عیاش، ص۱۰.
- ↑ با توجه به اینکه شیخ طوسی و نجاشی در زمان اقامت اخیر وی در بغداد با وی تماس مستقیم و نزدیک داشته و در کتب فهرست خود که در فاصله سال‌های ۴۳۶-۴۵۰ق نوشته شده، ابداً ذکری از تألیفات ابن شاذان نکرده‌اند، می‌توان نتیجه گرفت که وی پس از سفر به مکه آغاز به تصنیف کرده و نوشته‌های وی قبل از این دوره، منحصر به یاددشت‌ها و اجزای رایی وی بوده است. همچنین از سکوت شیخ طوسی و نجاشی می‌توان نتیجه گرفت که وی دیگر هرگز به بغداد مراجعت نکرده و احتمالاً در مکه بدرود حیات گفته است.
منابع
- آقابزرگ، الذریعه.
- آقابزرگ، طبقات، قرن ۵، بیروت، ۱۳۹۱ق.
- ابطحی محمدباقر، مقدمه بر مائه منقبه.
- ابن حجر، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق.
- ابن حمزه، عبدالله، الثاقب فی المناقب، نسخه خطی کتابخانه گوهرشاد.
- ابن شاذان، محمد، مائه منقبه، به کوشش محمدباقر ابطحی، قم، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م.
- ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق.
- ابن شهر آشوب، مناقب، قم، چاپخانه علمیه.
- ابن طاووس، علی، جمال الاسبوع، تهران، ۱۳۳۰ق.
- ابن طاووس، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰م.
- ابن طاووس، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق.
- ابن عیاش جوهری، احمد، مقتضب الاثر، قم، ۱۳۷۹ق /۱۹۵۹م.
- ابوعلی حائری، محمد، منتهی المقال، تهران، ۱۳۰۰ق.
- افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، قم، ۱۴۰۱ق /۱۹۸۱م.
- بهبهانی، محمدباقر، تعلیقات منهج المقال، تهران، ۱۳۰۶ق.
- جوینی خراسانی، ابراهیم، فرائد السمطین، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۸ق.
- حر عاملی، محمد، اثبات الهداه، قم، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
- حر عاملی، امل الامل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق / ۱۹۶۵م.
- حر عاملی، الجواهر السنیه، بیروت، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م.
- خزاز قمی، علی، کفایه الاثر، قم، ۱۴۰۱ق /۱۹۸۱م.
- خوارزمی، موفق، مقتل الحسین، نجف، ۱۳۶۷ق /۱۹۴۷م.
- خوارزمی، موفق، مناقب، نجف، ۱۹۶۵م.
- خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۸۲ق /۱۹۶۲م.
- ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد یجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق /۱۹۶۲م.
- سیوطی، اللا¸لی المصنوعه، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
- طوسی، محمد، امالی، بغداد، ۱۳۸۴ق / ۱۹۶۴م.
- طوسی، فهرست، نجف، کتابخانه مرتضویه؛ فهرست مخطوطات مکتبه الامام الحکیم العامه، به کوشش محمد مهدی نجف، عراق، ۱۳۸۹ق /۱۹۶۹م.
- کراجکی، ابوالفتح، التفضیل، به کوشش محدث ارموی، تهران، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
- کراجکی، کنز الفوائد، تبریز، ۱۳۲۲ق.
- کلینی، محمد، الکافی، تهران، ۱۳۷۷ق /۱۹۵۷م.
- گنجی، محمد، کفایه الطالب، به کوشش محمد هادی امینی، تهران، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۰ق / ۱۹۳۱م.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، مرکزی، خطی؛ مشکوه، خطی.
- مفید، محمد، الارشاد، نجف، ۱۳۸۲ق /۱۹۶۲م.
- نجاشی، احمد، الرجال، بمبئی، ۱۳۱۷ق /۱۸۹۹م.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۱۸- ۱۳۲۱ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: